نقش مناطق آزاد تجاری – صنعتی در توسعه

درشناخت نقش مناطق آزاد تجاری – صنعتی در توسعه سؤالات زیر را باید مطرح کرد:
این مناطق چگونه مناطقی هستند؟ چه ویژگیهایی دارند؟
کشورهای میهمان در مناطق آزاد تجاری – صنعتی به دنبال چه هدفی هستند؟
کشورهای میزبان به چه دلیل از ایجاد مناطق آزاد تجاری – صنعتی استقبال می کنند؟
این مناطق تا چه حد می توانند موجب توسعه در کشور میزبان شوند؟
پیش از شروع بحث ارائه تصویری از سابقه ایجاد مناطق آزاد تجاری ضروری می نماید. مناطق آزاد تجاری در دنیا پدیده تازه ای نیست و به گذشته های دور یعنی اوایل قرن هجدهم بر می گردد.
سنگاپور در سال 1704 و هنگ کنگ در سال 1842 صاحب مناطق آزاد تجاری بودند‘ امروز هم در کشورهای پیشرفته و هم در کشورهای کم توسعه یافته مناطق آزاد تجاری به وجود آمده اند.
بنابراین این مناطق تنها اختصاص به کشورهای جهان سوم ندارند و در کشورهای پیشرفته‘ مخصوصاً در ایالات متحده امریکا‘ تعدادشان بسیار زیاد است.
برطبق آخرین آمارهای موجود در سال 1984‘ 344 منطقه ویژه تجاری در دنیا وجود داشت که عمده ترین آنها 75 منطقه تجاری بوده اند و در سال 1986‘ 110 منطقه آزاد تجاری – صنعتی در دست احداث یا برنامه ریزی بوده است.
در بیست سال اخیر (دهه 1970 و 1980) در مفهوم مناطق آزاد تجاری تحولی ایجاد گردیده است بطوری که امروزه مفهوم آن گسترده تر از تجارت صرف می باشد و تولید و تجارت هر دو را شامل می شود. بنابراین وقتی صحبت از مناطق آزاد تجاری می شود‘ گستردگی مفهوم می تواند از منطقه صرفاً تجاری تا منطقه ای را که در داخل تولید می کند‘ تا صادر نماید در بر گیرد.
تغییر در مفهوم منطقه آزاد تجاری در نتیجه دگرگونی در سیاستهای اقتصادی دنیا و کشورهای جهان سوم به وجود آمده است.
تغییرات استراتژی توسعه صنعتی از جایگزینی واردات به استراتژی توسعه صادرات‘ موجب چنین تحولی در مفهوم ‹‹ مناطق آزاد تجاری ›› شده است. در استراتژی توسعه صادرات‘ تولید برای صادرات است و تجارت فارغ از سیاستهای اجرایی و هرنوع قید و بندی انجام می گیرد و این استراتژی در مناطق آزاد تجاری – صنعتی رایج است.
در گذشته نه چندان دور (بعد از جنگ جهانی دوم) سازمانهای بین الکللی ایجاد مناطق آزاد تجاری را تشویق می کردند. اما
امروز همان سازمانها نظیر یونیدو UNIDO و UNCTAD کشورهای جهان سوم را به احتیاط و دقت بیشتر دعوت می کنند و توجه به تجربیات سایر کشورها را بشدت توصیه می نمایند.
چرا امروز چنین توصیه ای می شود؟
در 30 سال اخیر در دنیا چه اتفاقی افتاده است که بجای تشویق کشورهای جهان سوم به ایجاد مناطق تجاری – صنعتی توصیه می شود که دقت کنند و بیشتر احتیاط نمایند.
برای درک بهتر موضوع بحث‘ نیاز به تعریف مفاهیم اصلی وجود دارد تا همزبانی بیشتری حاصل شود. نامهایی که برای منطقه آزاد تجاری بکار می رود بسیار متنوع است از جمله:
منطقه آزاد تجاری‘ منطقه پردازش صادرات‘ منطقه آزاد تجاری – صنتعی و سایر اسامی نظیر مناطق ویژه تجاری‘ مناطق تجارت خارجی‘ مناطق آزاد صنعتی‘ مناطق آزاد تولید و ... اما آنچه در این مقاله برای سهولت ‹‹ منطقه آزاد تجاری›› گفته می شود همان چیزی است که امروز تجارت همراه با تولید است و منطقه پردازش صادرات نیز خوانده می شود.